ΜΕΛΙΤΟΓΟΝΑ ΕΝΤΟΜΑ - ΜΕΛΙΤΩΜΑΤΑ

 

Στην τάξη των Hemiptera ανήκουν τα περισσότερα είδη εντόμων, που αποτελούν σοβαρούς εχθρούς καλλιεργούμενων φυτών μεγάλης οικονομικής σημασίας. Σαν παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε το Planococcus citri, οικ. Pseudococcidae κν.ψευδόκοκκος των εσπεριδοειδών και της αμπέλου, το Saissetia oleae, οικ. Coccidae, το λεκάνιο της ελιάς και το Aonidiella auranti οικ. Diaspididae, την κόκκινη ψώρα των εσπεριδοειδών. Όμως ανάμεσα στα επιζήμια είδη της τάξης αυτής συγκαταλέγονται και έντομα που χαρακτηρίζονται ως ωφέλιμα για τον άνθρωπο. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το Ericerus pela το οποίο ήδη από τον 5 ο αιώνα μ.Χ. χρησιμοποιείται στην Κίνα για την παραγωγή κεριού (Li, 1985).

Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και τα έντομα που χαρακτηρίζονται ως μελιτογόνα. Ως μελιτογόνα χαρακτηρίζονται τα έντομα τα οποία τρεφόμενα με το χυμό των φυτών παράγουν μελιτώδεις εκκρίσεις, - το μελίτωμα -, ελκυστικές στις μέλισσες. Οι μέλισσες
συλλέγουν το μελίτωμα, το εμπλουτίζουν, το επεξεργάζονται και παράγουν το μέλι μελιτώματος. Τα μελιτογόνα έντομα ανήκουν σχεδόν καθ’ ολοκληρία στα Hemiptera – Sternorrhyncha και κυρίως στις υπεροικογένειες Coccoidea, Aleyrodidea, Aphidoidea, Phylloidea και Cicadoidea.

 
 Τα μελιτογόνα έντομα διαθέτουν πεπτικό σύστημα (Εικ. 1) και ιδιαίτερα στοματικά μόρια προσαρμοσμένα ώστε να διαπερνούν - τρυπούν τον φυτικό ιστό και να απομυζούν τον φυτικό χυμό.. Ανάλογα με το φυτό – ξενιστή, ή με το μέρος του φυτού όπου το έντομο προσηλώνεται και τρέφεται, η μορφολογία και η λειτουργία των στοματικών μορίων διαφοροποιείται. Δεν έχει ακόμη ξεκαθαριστεί εάν τα μελιτογόνα έντομα τρέφονται αποκλειστικά με το χυμό που κυκλοφορεί στο φλοίωμα του φυτού ή κάποια μπορεί να εκμεταλλευτούν και τους χυμούς του ξύλου, ή το παρέγχυμα ή άλλους ιστούς του ξενιστή (Foldi, 1997)..

Η βασική δομή των στοματικών μορίων των μελιτογόνων εντόμων αποτελείται από το tentorium, τα στιλέτα, ένα ζευγάρι σιαγονικών και υποσιαγονικών μοχλών, του υποφάρυγγα και το εξωτερικό lambium.

Τα στιλέτα είναι 4 , 2 σιαγονικά και 2 υποσιαγονικά μήκους πολλαπλάσιου του σώματος του εντόμου. Τα στιλέτα αυτά διαθέτουν νευρώνες, ώστε να μπορούν να κινούνται ενεργητικά και είναι ιδιαίτερα μυτερά, ώστε να μπορούν να διατρυπούν το φυτικό ιστό του δέντρου και να εισχωρούν έως τα αγωγά στοιχεία του – τα αγγεία του κάμβιου ή του ξύλου (Foldi, 1997).
Ως μελίτωμα ορίζεται ο σακχαρούχος χυμός που παράγεται από έντομα με στοματικά  μόρια προσαρμοσμένα στην μύζηση και εισροή ρευστών τροφών. Οι τροφές αυτές προσλαμβάνονται κατ’ ευθείαν από τα αγωγά στοιχεία του φυτού ξενιστή. O φυτικός χυμός εισέρχεται στο σώμα του εντόμου κατά κύριο λόγο παθητικά, εξ αιτίας της πίεσης που επικρατεί στο φυτό, είτε ενεργητικά σαν αποτέλεσμα απομύζησης. Στο πεπτικό σύστημα του εντόμου ο χυμός αναμιγνύεται με πεπτικά υγρά, πλούσια σε ένζυμα και μετά τη λειτουργία της πέψης, η ποσότητα που πλεονάζει αποβάλλεται από τα απεκκριτικά όργανα των εντόμων, με την μορφή μικρών διάφανων σταγόνων, του μελιτώματος, τις οποίες συλλέγουν οι μέλισσες και μετατρέπουν σε μέλι (εικ. κάτω).

Το μελίτωμα είναι η πλεονάζουσα ποσότητα του χυμού, την οποία το έντομο δεν χρησιμοποιεί. Δεν αποτελεί παραπροϊόν της διαδικασίας της πέψης και είναι πλουσιότερο σε θρεπτικά συστατικά από τον προσλαμβανόμενο φυτικό χυμό, διότι κατά τη διέλευσή του από το σώμα του εντόμου εμπλουτίζεται με διάφορες βιταμίνες και άλλες ουσίες.

Όσον αφορά στη χημική σύσταση του μελιτώματος, τα ζάχαρα αποτελούν το 90-95% της ξηράς ουσίας των μελιτωμάτων. Τα συνηθέστερα είναι η σουκρόζη, η γλυκόζη, η φρουκτόζη, η μαλτόζη, η τρεχαλόζη, η μελιζιτόζη, η φρουκτομαλτόζη, (ερλόζη), η ραφινόζη, η μελιβιόζη, η μανόζη, η ραμνόζη κ.ά. Εκτός από τα ζάχαρα το μελίτωμα με το πέρασμά του από το σώμα του εντόμου εμπλουτίζεται με βιταμίνες, αζωτούχες ουσίες, πρωτεΐνες και αμινοξέα, σε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες αυτών που περιέχονται στο νέκταρ. Μάλιστα τα αμινοξέα του μελιτώματος χαρακτηρίζουν το φυτό στο οποίο το έντομο τρέφεται, και φυσικά παρουσιάζουν εποχιακές διακυμάνσεις, που οφείλονται στην διαφορετική περιεκτικότητα του φυτικού χυμού στην διάρκεια του έτους.

Τα μελιτογόνα έντομα εξαρτούν την επιβίωσή τους από την ποσότητα νιτρικών που  περιέχεται στο χυμό του φυτού – ξενιστή. Γι’ αυτό άλλωστε αποβάλλουν σχεδόν την
πλειοψηφία των υπολοίπων χημικών συστατικών τα οποία περιέχει ο χυμός, όπως αναφέρεται παραπάνω. Καθώς η ποσότητα των νιτρικών του φυτικού χυμού είναι έτσι κι αλλιώς περιορισμένη, οποιαδήποτε διακύμανση επηρεάζει άμεσα την επιβίωση των εντόμων όπως και την ανάπτυξη των πληθυσμών τους.

Δύο σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν το επίπεδο νιτρικών στο φυτικό χυμό του  φυτού – ξενιστή άρα και την πληθυσμιακή πυκνότητα του μελιτογόνου εντόμου, είναι  η διαθεσιμότητα του νερού και η σύσταση του εδάφους. 

 

Σε καταστάσεις έλλειψης νερού το φυτό κινητοποιεί νιτρικά στοιχεία ώστε να αλλάξει την οσμωτική πίεση του χυμού. Έτσι κατ’ αρχήν παρουσιάζεται αύξηση της ποσότητας των υδρογονανθράκων του χυμού, ακολουθούμενη από μία αύξηση των ελεύθερων αμινοξέων (Kunkel & Kloft, 1985). Ο εμπλουτισμός του φυτικού χυμού με νιτρικά, οδηγεί, για μία περίοδο τουλάχιστον στην αύξηση του πληθυσμού του εντόμου.

Την ίδια επίδραση στη σύσταση του φυτικού χυμού έχει και η χημική σύσταση του εδάφους.. Έδαφος με υψηλά ποσοστά σε νιτρικά ή λίπανση του εδάφους με νιτρικό λίπασμα έχει την ίδια επίδραση στο φυτό με την έλλειψη νερού. Το αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα επιφέρει η λίπανση με καλιούχο λίπασμα.. Το κάλιο προκαλεί αλλαγή στην οσμωτική πίεση του φυτικού χυμού και μείωση ως εκ τούτου της εκροής ελεύθερων αμινοξέων. Έτσι η περιεκτικότητα του χυμού σε νιτρικά μειώνεται, όπως και η θρεπτική του αξία στην διατροφή των μελιτογόνων εντόμων. Κάτω από τέτοιες συνθήκες ο πληθυσμός των εντόμων καταρρέει.

Σοφία Γούναρη
Ερευνήτρια Δ’
Ινστ. Κτηνιατρικών Ερευνών Αθηνών, ΕΘΙΑΓΕ